Obelisk
Obelisk (łac. obeliscus, gr. ὀβελίσκος obeliskos – rożen, słup) – pomnik w postaci wysokiego, smukłego słupa, najczęściej o czworobocznej podstawie i piramidalnym szczycie, wykonanego z jednego bloku skalnego. Zakończenie słupa ma formę ostrosłupa, często obitego złotą blachą. Był charakterystycznym elementem architektury starożytnego Egiptu[1].
Pochodzenie i znaczenie[edytuj | edytuj kod]
Nazwa pochodząca z greki, została nadana w VI w. p.n.e. przez greckich najemników. Zdaniem egiptologów egipska nazwa [jaka?] może mieć związek ze skrzydłem drzwi.
Najstarsze obeliski pochodzą z kultury starożytnego Egiptu, gdzie już w czasach V dynastii były kultowym symbolem boga Słońca[2]. Ustawiano je na placach przed świątyniami i pałacami. Egipcjanie wierzyli, że ich najważniejszy bóg Ra, będący uosobieniem słońca, mieszka właśnie w obeliskach; dlatego przed świątyniami Ra często nie umieszczano żadnych posągów kultowych poza obeliskami[3]. Każdy obelisk jest więc niejako wizerunkiem boga Ra.
Kształt obelisku, wyraźnie wyznaczający kierunek (por. gnomon), symbolizował ponadto związek ziemi z niebem (względnie Słońcem). Uważa się też, że nawiązywał do dominującego pierwiastka męskiego (por. lingam, menhir)[4].
Przeciętna wysokość tych pomników wynosiła 20-30 metrów, a waga – kilkaset ton. Najstarszy z nich, datujący się na czasy V dynastii wzniesiono w Abu Gurab jako towarzyszący świątyni solarnej faraona Niuserre. W czasach Nowego Państwa liczne obeliski z granitu powstawały w okręgach świątynnych[5]. Ustawiano je również parami przy wejściu do świątyni. Pełniły wówczas rolę symbolicznej bramy pomiędzy niebem a ziemią. Na bocznych ścianach umieszczano inskrypcje z imionami władców. Największy obelisk w Egipcie, który miałby wysokość 42 metrów (nigdy nie został ukończony), odnaleziono w kamieniołomach granitu (sjenitu) w Asuanie[potrzebny przypis].
Część egipskich obelisków już w czasach starożytności wywieziono do Rzymu i Konstantynopola, w czasach nowożytnych kolejne z nich przewieziono do Paryża, Londynu i Nowego Jorku.
Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. także mieszkańcy Kanaanu oraz Fenicji zaadaptowali egipskie obeliski w kulcie Baala, północno-semickiego bóstwa słońca[6]. Hebrajski wyraz מצבה (macceba) pochodzący od czasownika נצב (nacab = stać) licznie występuje w Starym Testamencie i został użyty przez Jeremiasza (43:13) w odniesieniu do stojących posągów kultowych z egipskiego Bet-Szemesz (Dom-Słońca), którymi były zapewne obeliski. Z kolei księga Kapłańska (26:1) mówi, iż ten rodzaj posągów kultowych był wznoszony (podnoszony, ustawiany), co również jest charakterystyczne dla obelisków. To samo słowo (macceba) występuje także w kontekście kultu Baala (2 Królewska 3:2, 10:26-27). Jednakże najsłynniejszym oraz najbardziej oczywistym przykładem kultowego znaczenia obelisku na terenach Syropalestyny jest tzw. Świątynia Obelisków (Obeliskowa Świątynia) w Byblos[7][8].
Współcześnie wznosi się czasem pomniki w kształcie obelisku. Obelisk w starożytnym Egipcie służył nie tylko jako zegar słoneczny, ale też z pomocą jego cienia wyznaczano kierunki geograficzne i określano pory roku[potrzebny przypis].
Zabytkowe obeliski[edytuj | edytuj kod]
- Egipt:
- Abusir – XXIV w. p.n.e. króla Niuserre
- Luksor – obelisk Ramzesa II
- Karnak – obeliski Totmesa I i Hatszepsut
- Heliopolis – obelisk Senusereta I
- Kair – obelisk Ramzesa II przeniesiony z Tanis
- Rzym – trzy największe stoją: w pobliżu Pałacu Laterańskiego, na Placu Świętego Piotra oraz na Piazza del Popolo (wszystkie wzniesiono na powrót z polecenia papieża Sykstusa V)
- Paryż – obelisk na Placu Zgody przewieziony z Luksoru w l. 1831–1833
- Londyn – obelisk z Aleksandrii tzw. „Igła Kleopatry” – pochodzi z Heliopolis – przewieziony w l. 1877–1878
- Nowy Jork – obelisk z Aleksandrii tzw. „Igła Kleopatry” – pochodzi z Heliopolis – przewieziony w l. 1880–1881
- Stambuł – obelisk Totmesa III
Współcześnie postawione obeliski[edytuj | edytuj kod]
- Argentyna - Buenos Aires (El Obelisco)
- Egipt – Al-Alamajn
- USA – Waszyngton – najwyższy na świecie o wysokości 169 m z obserwatorium astronomicznym na szczycie
- Polska:
- Poznań – Pomnik Bohaterów na Cytadeli w Poznaniu
- Warszawa – dwa obeliski (północny i południowy) znajdujące się w pobliżu Pałacu Kultury i Nauki
- Wschowa – cmentarz komunalny
Galeria zdjęć[edytuj | edytuj kod]
-
Obelisk Ramzesa II – Muzeum Archeologiczne w Poznaniu -
Obelisk na Cmentarzu Wojennym Żołnierzy Radzieckich w Poznaniu -
Świątynia Obelisków, Byblos -
Pomnik Unii Lubelskiej w Lublinie w formie obelisku -
-
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 107. ISBN 83-85001-89-1.
- ↑ Donald Mackenzie, Egyptian Myth and Legend. (1907), ch. xxii, s. 281 (format HTML) lub s. 136 (format PDF).
- ↑ Adolf Erman, A Handbook of Egyptian Religion, ang. tłumaczenie A. S. Griffith, (Archibald Constable & Co. Ltd.: London, 1907), s. 43.
- ↑ Słownik symboli Herdera. Warszawa: TCHU, 2009, s. 194, ISBN 978-83-89782-30-4.
- ↑ Encyklopedia sztuki starożytnej. Warszawa: WAiF / PWN, 1998, s. 437. ISBN 83-01-12466-0.
- ↑ Sara L. Hillegas, "Discovering an Ancient Architecture. The Obelisk." 2001. (praca studencka, format DOC). [dostęp 2006-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-14)].
- ↑ traveladventures.org
- ↑ Joseph W. Shaw, "Phoenicians in Southern Crete", Fig. 12, p. 10.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- D'Onofrio, Cesare: Gli obelischi di Roma, Roma 1967
- Wirsching, Armin: Obelisken transportieren und aufrichten in Aegypten und in Rom, Norderstedt 2007, 3rd ed. 2013 ISBN 978-3-8334-8513-8